Julio Cortázar „O literaturze. Wykłady z Berkeley 1980” (recenzja)

O literaturze. Wykłady z Berkeley 1980 nie są literaturoznawczą rozprawą, która ma na celu zanalizowanie i rozłożenie dzieła literackiego na części. W końcu wykłady wygłaszał Cortázar – praktyk, a nie teoretyk. Nie brakuje w niej rozważań filozoficznych nad kondycją ludzką, nie brak też nawiązań do głównych nurtów filozofii i różnych dzieł literackich. Autor mówił również o motywacjach swoich bohaterów, czyli także o własnych inspiracjach oraz pytaniach, które chciał postawić poprzez literaturę.

Czym ta książka nie jest? Rzemieślniczym wykładem rodem ze wszystkich kursów kreatywnego pisania, które mają nauczyć tworzyć bestsellery. Według Cortázara bowiem bestsellery to „opasłe cegły, jakie niektórzy ludzie kupują na lotniskach, żeby w ten sposób rozpocząć wakacje i wprowadzić się w stan hipnozy za pomocą książki pozbawionej jakiejkolwiek wartości literackiej, ale za to zawierającej wszystko to, czego ów typ czytelnika oczekuje i, oczywiście, znajduje”. Cortázar nie wyjaśnia, w jaki sposób zawrzeć umowę z czytelnikiem i zmieścić w książce wszystko to, czego pragnie odbiorca i co sprawi, że zdecyduje się on na jej zakup. Jednak autor Gry w klasy podkreśla wielokrotnie, że pisarz ma pewne zobowiązania. Powierzone zostaje mu zadanie „dawania czytelnikowi maksimum możliwości poszerzenia swojej wiedzy i to nie tylko na poziomie czysto intelektualnym, ale również psychicznym, na poziomie kontaktu z otaczającymi go czynnikami, które bardzo często mu się wymykają z powodu niedostatecznej wiedzy, jak i innego rodzaju niedoborów”. W pisarstwie Cortázar dopuszcza pewną dozę przypadkowości i wolności myśli oraz wrażliwości na otaczający świat, które na kursach kreatywnego pisania zastępuje plan, często ramy gatunkowe i wręcz wojskowa dyscyplina.  

Książka O literaturze… Julio Cortázara to wydany przez wydawnictwo W podwórku zapis wykładów, które pisarz wygłosił na Uniwersytecie w Berkeley w roku 1980, w ramach specjalnego kursu ze studentami z wydziału języka hiszpańskiego. Carles Álvares Garriga, który jako pierwszy podjął się transkrypcji wykładów Cortázara, wspomina, że nie miał przy nich zbyt wiele pracy – słowa wykładowcy łatwo było przekształcić w tekst. Pisarz bowiem mówił z niezwykłą łatwością i płynnością, jakby pisał.

Dzięki przekładowi Iwony Krupeckiej polski czytelnik ma okazję uczestniczyć w tych wykładach i razem ze studentami wsłuchać się w słowa mistrza. To prawdziwe uczestnictwo, bowiem Cortázar nie był stereotypowym profesorem, który wygłaszał swoje teorie z katedry, kiedy wszyscy studenci grzecznie słuchali. Cortázar zawsze pozostawiał czas na swobodną dyskusję ze studentami. Wówczas każdy słuchacz mógł zadać pytanie czy wyrazić swoje wątpliwości, dotyczące nie tylko tematu przed chwilą omówionego. Dzięki temu pisarz nawiązał niebywały kontakt ze słuchaczami, którzy w pewnej mierze stali się współtwórcami owych wykładów.

Cortázar poruszał zagadnienia czasu i losu w opowiadaniach fantastycznych, wspomniał o opowiadaniach realistycznych, poświęcił czas także omówieniu kwestii humoru, ludyczności i erotyzmu w literaturze. Każdy z tematów starał się zobrazować na konkretnym tekście swoim, a także innych pisarzy, muzyków, a nawet reżyserów. Wykłady te stanowią także gratkę dla interesujących się twórczą biografią pisarza. Cortázar bowiem niejednokrotnie został postawiony niejako naprzeciw samego siebie – opowiadał o historii powstania choćby najsłynniejszego jego dzieła – Gry w klasy, o tym, czym się kierował pisząc tę powieść i co było inspiracją do jej stworzenia. Wyszedł od dość ogólnego spojrzenia na własną biografię i podzielił swoje życie na trzy etapy: estetyczny, metafizyczny i historyczny, które wyznaczały jego drogę ku dojrzałemu i zaangażowanemu pisarstwu. Każdemu z etapów towarzyszyły inne okoliczności i inspiracje, tym samym każdy z nich owocował inną twórczością. Pisarz jednak nie skupiał się tylko na sobie. Jako twórca pochodzący z kręgu literatury latynoamerykańskiej przedstawił słuchaczom także jej obraz, który w świadomości Cortázara został pogłębiony przez jego długi pobyt w Europie.

Polski czytelnik kojarzy Julio Cortázara z pewnością głównie z obszernej powieści czy antypowieści, jak ją zwą krytycy, czyli Gry w klasy. Na podstawie jego wykładów będzie mógł zbudować pełniejszy obraz argentyńskiego pisarza. Cortázar pisał powieści, jednak jest także twórcą licznych opowiadań, które, jak ujął, są „jak dobre fotografie”, w przeciwieństwie do powieści, którym bliżej do filmu. Jego późna twórczość zawiera wyraźny rys ideologii socjalistycznej, której był gorliwym wyznawcą. W Polsce, zmagającej się wówczas z cieniem komunizmu, najbardziej zaangażowane powieści Cortázara nie znalazły licznych odbiorców. Dziś dystans pozwala nam raz jeszcze spojrzeć na jego twórczość. Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Berkeley z pewnością stanowią tego świetny początek. Dają wgląd – i to nie byle jaki – zarówno w biografię, jak i w twórczość pisarza. Pozwalają bowiem spojrzeć na nią oczami samego autora. Nikt tak jak twórca nie będzie mówił z taką wrażliwością o literaturze, nie będzie odsłaniał tak wielu czynników, które wpłynęły na jej powstanie. O literaturze… Julio Cortázara stanowi niezwykle wartościową pozycję, zarówno dla początkujących pisarzy, jak i literaturoznawców.

Julio Cortázar, O literaturze. Wykłady z Berkeley 1980

Tłumaczenie: Iwona Krupecka

Wydawnictwo: W Podwórku, 2016

Stron: 300