Aleksander łowi ryby

Klasyka kina rosyjskiego mimo swojego zazwyczaj propagandowego charakteru, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę pierwsze dekady istnienia Związku Radzieckiego, jest żywą relacją historyczną i obyczajową, pozwalającą odbiorcy na wytoczenie ciągu przyczynowo-skutkowego wydarzeń epoki młota i sierpa, w której to przecież kino rozkwitło. Postaci i zjawiska poruszające się wokół tej osi czasu przesuwają się zaraz obok kadrów, niemal namacalnie stykają się z problematyką, z jaką twórcy filmu mieli do czynienia w rzeczywistości. Dawka propagandy wszczepiana w kulturę nie może być jednak wyznacznikiem tego, czy materiał na jakim bazuje jest słaby, a takie szablonowe pojęcie panuje wśród większości zainteresowanych. Przyjrzyjmy się zatem dziełu, którego reżyser otrzymał znamienny w tym wypadku Order Stalina - Aleksander Newski (1938).

Siergiej Eisenstein, dziecko czerwonej rewolucji osierocone przez nią wkrótce po obaleniu początkowych idei socjalizmu, stał się narzędziem władzy dążącej do ukierunkowania jego twórczości na tory patriotyzmu. Mimo ograniczonej przez cenzurę tematyki, nie poprzestał na kreowaniu idealnego obrazu ojczyzny, który dzisiaj zdołalibyśmy zrecenzować w kilku zdaniach. Reżyser zapoczątkował w sztuce filmowej przemyślaną kompilację efektów dźwiękowych, idealnie przylegających do danej sekwencji. Podobną rolę miały spełniać światłocienie, wytyczające drogę, po której miał się poruszać widz, aby prawidłowo, zgodnie z planem, dotrzeć do rozwiązania fabuły. Sprawne sterowanie natężeniem czerni i bieli w kluczowych momentach oraz ciągłość ujęcia w zależności od dramaturgii przedstawianej sytuacji, nie tylko pozbawiły film patosu charakterystycznego dla dzieł propagandowych, ale nadały mu większe od przewidywanego znaczenie.

Aleksander Newski to historia o bohaterskiej obronie ojczyzny podczas najazdów krzyżackich i mongolskich w XIII wieku, kiedy ostatnim bastionem wolnej Rusi stał się Nowogród. Taka kolejność informacji została przeze mnie zastosowana celowo, ponieważ podobnie jak w samym filmie, to fabuła jest wpleciona w oprawę, a nie na odwrót. Efekty świetlne i dźwiękowe a także zręczne opracowanie przestrzenne nie narzucają się widzowi, ale z pewnością nie są również jedynie tłem dla scenariusza. Charakterystyczny podkład już na wstępie upodabnia się do muzyki skrzypków, zgrzytających smyczkiem pod batutą pijanego dyrygenta. Sceny w których zapada cisza, według mnie najbardziej zagadkowe w całym filmie, skupiają uwagę oglądającego na postać samego Aleksandra, który łowi ryby. Nikołaj Czerkasow grający rolę tytułową wykreował bohatera filmowego w tak naturalny sposób, że realizm wypowiadanych przez niego kwestii pozwolił na uzyskanie klimatu podwójnego czasu. Średniowiecze łączy się z początkiem XX wieku, już nie dzięki wymuszonemu politycznie przesłaniu, ale dzięki temu, że nawet wyimaginowany wróg staje się jasną metaforą dla ówczesnych wydarzeń. Eisenstein przywołując dawne dzieje narodu, nie odciął się jednak od historii najbliższej równoległemu pokoleniu.

Mimo ówczesnego poglądu, że sztuka powinna być posłuszna czasom w jakich zostaje powołana do życia, dzisiaj wiemy, że często staje się w ten sposób dziełem nietrwałym, a w końcu w ogóle przestaje być dziełem, jeśli wierzyć temu, że jego wyznacznikiem jest ponadczasowość. Aleksander Newski miał zniechęcić do pertraktacji z Niemcami, tymczasem kilka miesięcy po jego premierze, podpisany został pakt Ribbentrop-Mołotow. Eisenstein utrzymał jednak wartość filmu na początkowym poziomie, ponieważ skupił się nie na kształceniu kruchej myśli politycznej, ale na przeobrażaniu gatunku filmowego w obraz zjednoczonej percepcji.

Aleksander Newski

(tytuł oryginalny: Aleksandr Nevskiy)

Rok produkcji: 1938

Produkcja: ZSRR

Reżyseria: Sergei M. Eisenstein, Dmitri Vasilyev

Scenariusz: Sergei M. Eisenstein, Pyotr Pavlenko

Muzyka: Sergei Prokofiev

Zdjęcia: Eduard Tisse